Við katlana í 47 ár
Guðjón Guðmundsson
- gugu@fiskifrettir.is
1. janúar 2021 kl. 09:00
Gunnar Sverrisson. Mynd/GuGu/fiskifrettir.is
Gunnari Sverrissyni telst það til að á 47 ára löngum starfsferli hafi hann komið að framleiðslu á mjöli og lýsi úr tæpum 3,9 milljónum tonna af uppsjávarfiski.
Gunnari Sverrissyni telst það til að á 47 ára löngum starfsferli hafi hann komið að framleiðslu á mjöli og lýsi úr tæpum 3,9 milljónum tonna af uppsjávarfiski. Ekki einn og óstuddur heldur í samstarfi við sína menn sem vaktformaður og verksmiðjustjóri á Siglufirði og Seyðisfirði hjá Síldarverkverksmiðjum ríkisins, SR-mjöli og nú síðast hjá Síldarvinnslunni. Úr hráefninu má áætla að hafi komið tæp 773 þúsund tonn af mjöli og 386 þúsund tonn af lýsi og mikið gjaldeyrisinnstreymi til landsins.
Gunnar varð nýlega sjötugur og lét af störfum síðastliðið sumar eftir 47 ár við katlana. Hann ákvað að hætta 1. júlí því það hefur merkingu í hans huga. Í júlímánuði 1930 var nefnilega fyrsta fiskimjölsverksmiðja Síldarverksmiðja ríkisins ræst á Siglufirði.
Gunnar man tímana tvenna í þessum gjaldeyrisskapandi iðnaði. Hann hefur upplifað meiri breytingar en gengur og gerist í öðrum atvinnugreinum eða allt frá því verksmiðjurnar voru reykspúandi og illa þefjandi gúanóbræðslur upp í hátæknivædd, sjálfvirk en orkufrek iðnaðarver.
Í gæslunni
Gunnar fæddist á Ísafirði og á ættir að rekja til Stranda og í Ísafjarðardjúpið. Hann útskrifaðist úr Vélskóla Íslands árið 1973 sem vélfræðingur.
23. janúar það ár hófst eldgos í Heimaey í Vestmannaeyjum, brú á milli Evrópu- og Asíuhluta Tyrklands um Bosporussund var opnuð og Richard Nixon tilkynnti um friðarsamkomulag milli Bandaríkjanna og Víetnam, svo hlutirnir séu settir í sögulegt samhengi. Gunnar hafði líka starfað hjá Landhelgisgæslunni sem vélstjóri og stóð vaktina með öðrum á varðskipinu Óðni á miðunum í kringum Ísland þegar tekist var á við Breta vegna útfærslu landhelginnar í 50 mílur.
„Við lentum í talsverðum átökum og það var siglt á okkur fjórum sinnum á meðan ég var á Óðni. Fyrsta skiptið var 28. desember 1972 þegar togarinn Brucella frá Fleetwood sigldi aftan á okkur innan 50 sjómílna markanna út af Austfjörðum. Svo lentum við í þremur árekstrum sumarið 1973, við dráttarbátinn Statesman út af Vestfjörðum, eins sigldu freigáturnar HMS Arethusa og HMS Andromeda á okkur. Við klipptum líka nokkrum sinnum trollið aftan úr bresku togurunum meðan ég var hjá Gæslunni,“ segir Gunnar.
Siglufjarðarárin
Þegar öðru þorskastríðinu lauk með samkomulagi Íslendinga og Breta haustið 1973 fluttist Gunnar til Siglufjarðar þar sem hann fór í vélvirkjanám hjá Vélaverkstæði Síldarverksmiðja ríkisins til þess að ná fullum réttindum sem vélstjóri. Hann byrjaði fljótlega sem viðgerðamaður í verksmiðjunni en verkstæðið þjónustaði verksmiðjuna með viðgerðir. Þar vann hann sig upp í það að verða vaktformaður í verksmiðjunni. Einnig kenndi hann nokkur fög við annað stig vélskóladeildar Vélskóla Íslands á Siglufirði 1975.
„Í kjölfar Vestmannaeyjagossins dreifðist loðnan á fleiri löndunarhafnir í kringum landið en áður. Um var að ræða vetrarloðnu og fékk Siglufjörður þarna í fyrsta skipti að kynnast loðnuvinnslu. Síðan gerðist það í kringum 1976-1977 að veiðar á sumarloðnu hefjast úti fyrir Norðurlandi og upphófust þá tímar mikilla loðnuveiða þar um slóðir. Sá galli var þó á gjöf Njarðar að sumarloðnan var full af átu. Aflinn sem skipin komu með að landi var því hálfgerð loðnusúpa. Uppistaða verksmiðjunnar á Siglufirði var tækjabúnaður frá 1946 sem hannaður var fyrir síld og við vorum að reyna að gera verðmæti úr hráefninu undir þessum kringumstæðum. Búnaðurinn réði illa við hráefnið sem oft var farið að gerjast þegar því var landið. Það var náttúrulega engin kæling í skipunum eins og nú er og hásumar þar að auki. Menn kepptust um að veiða sem mest og koma með sem mest að landi. Stundaðar voru magnveiðar og menn urðu bara að leysa vandann í landi. Þetta voru vægast sagt sérstakir tímar. Nýting hráefnisins var ekkert í líkingu við það sem er í dag. Ekki var óalgengt á þessum tíma að fjörðurinn væri litaður af soði og grútur í fjörum. En smátt og smátt náðu menn meiri tökum á þessu með nýjum tækjabúnaði og breyttum vinnsluaðferðum.“
Til Seyðisfjarðar
Gunnar starfaði hjá Síldarverksmiðjum ríkisins á Siglufirði í níu ár eða allt þar til falast var eftir starfskröftum hans hjá SR á Seyðisfirði. Árið 1982 tók hann við sem verksmiðjustjóri þar. Verksmiðjan byggði á gömlum búnaði eins og á Siglufirði. Hún var með eldþurrkara sem þýddi óhjákvæmilega að mikinn reyk lagði upp úr skorsteinum og „peningalyktin“ lá í loftinu. Búnaður verksmiðjunnar var að stofni til frá árinu 1962 þegar Síldarverksmiðjur ríkisins tóku verksmiðjuna yfir af Síldarbræðslu Seyðisfjarðar.
Tvær vaktir voru í verksmiðjunni þegar vinnslan stóð yfir og um 20 manns á hvorri vakt. Þar sem lítil sem engin sjálfvirkni var í verksmiðjunni voru menn út um alla verksmiðju að snúa krönum og stilla búnað og virkni tækjanna þannig að verksmiðjan gengi sem best. Það tók tíma að læra þetta því menn urðu að fá tilfinningu fyrir þessum stillingum. Með aukinni sjálfvirkni breyttist þetta, stjórnunin varð auðveldari og færri starfsmenn þurfti til að keyra verksmiðjurnar. Núna keyra fjórir menn á vakt heila fiskimjölsverksmiðju. Gunnar segir þetta í raun algjöra byltingu. Mun færri starfsmenn þurfi til að sinna vinnslunni og öll vinna varð auðveldari en áður þrátt fyrir að afköst verksmiðunnar hafi aukist til muna.
„Þegar horft er til baka var umhverfið í kringum þennan iðnað ekki manneskjulegt hvað varðar allan aðbúnað. Það sem rak menn áfram voru tekjurnar og svo var kannski ekki um mörg önnur störf að ræða. Óneitanlega spilaði inn í þetta einnig að það voru áhugaverðar áskoranir með óteljandi vandamálum og spennandi vinnsluferli. Til að hafa úthald í þetta þurftu menn að vera pínulítilð léttgeggjaðir og með eitthvert „gúanógen“ í blóðinu.“
1990 var farið í það að endurbyggja verksmiðjuna á Seyðisfirði. Settir voru upp heitloftþurrkarar í stað eldþurrkaranna og vélbúnaður verksmiðjunnar endunýjaður verulega. „Það sem vannst með því var að við fengum verðmeira mjöl, losnuðum við reykinn og lyktina, nýting varð betri og allur aðbúnaður starfsfólks í verksmiðjunni batnaði til muna.“
Bylting eitt og tvö
Verksmiðjan á Seyðisfirði var fyrsta verksmiðjan á Ísland sem gat framleitt hágæðamjöl að einhverju marki. Hærra verð fékkst fyrir mjölið og aðrar verksmiðjur tóku í framhaldinu upp sams konar framleiðsluferla. Gunnar segir Síldarverksmiðjur ríkisins og síðar SR-mjöl hafi verið leiðandi í því að koma á kerfi sem umbunaði sjómönnum fyrir að koma með sem ferskastan afla að landi. Reynt var að fá sjómenn til að láta af þeirri magnveiði sem alltaf hafði verið stunduð, stytta túrana og koma með sem ferskast hráefni að landi. Vinnsla slíks hráefnis gengur hraðar fyrir sig, meira fæst fyrir afurðirnar og þar með var hægt að greiða hærra verð fyrir hráefnið. Í þessu sambandi má nefna að í allar verksmiðjur SR-mjöls voru settar upp svokallaðar sugur (vakumdælur) sem notaðar voru til að ná blóðvatns- og fiskleifum upp úr lestum skipanna eftir löndun.
Það má segja að Þórður Jónsson, sem var tæknilegur framkvæmdastjóri SR-mjöls, hafi verið ákveðinn frumkvöðull hvað þetta varðar sem og annað sem tengdist gæðamálum og reyndar ýmsum tæknimálum í verksmiðjunum.
„Það tók mörg ár að breyta viðhorfum sjómanna í þessa veru. En í dag er þetta auðvitað þannig að hvert einasta uppsjávarveiðiskip er með kælingu um borð og eigin dælu til að dæla aflanum í land. Kæling aflans er önnur bylting sem varð í þessum iðnaði.“
SR verður SR-mjöl
Síldarverksmiðjum ríkisins var breytt í hlutafélagið SR-mjöl hf. 1. ágúst 1993 með 100 % eign ríkisins. Ríkissjóður seldi síðan alla sína hluti til hóps fjárfesta og tóku nýir eigendur við félaginu 1. febrúar 1994. Inni í sölunni voru fimm verksmiðjur; Siglufjörður, Raufarhöfn, Seyðisfjörður, Reyðarfjörður og Helguvík. Í kaupendahópnum voru m.a. margir útgerðaraðilar sem tryggðu félaginu hráefni og með tímanum fikraði félagið sig aðeins inn á svið útgerðar.
„Mikil breyting verður á rekstri SR verksmiðjanna þegar þær fara úr því að vera ríkisreknar verksmiðjur í einkarekstur. Stjórnunarprófíllinn varð öðruvísi, í stað pólitíkskjörinna stjórnarmanna, sem að manni fannst stundum vera litaðir af hagsmunum ótengdum rekstrinum, komu inn fjárfestar sem voru með að mörgu leyti aðrar áherslur í rekstrinum. Sem dæmi má nefna að ein af kjarnastefnum fyrirtækisins varð sú að leggja meiri áherslu á markaðsmál, rannsóknir og gæðamál. Það má ekki taka orð mín þannig að Síldarverksmiðjur ríkisins hafi ekki staðið sig vel í þeim efnum, en áherslurnar breyttust.“
Á þessum árum fór SR-mjöl að greiða sjómönnum eftir fituinnihaldi loðnunnar. Teknar voru prufur úr aflanum og því meira fituinnihald því hærra verð fékkst. Gunnar segir að þetta hafi þó farið út í vitleysu. Kerfið var þannig útfært að taka átti sýni úr lestunum með löngu áhaldi sem náði sýnum á mismunandi dýpi. Fleiri verksmiðjur voru á höttunum eftir hráefni og þær buðu sjómönnum upp á aðrar aðferðir við sýnatöku sem gaf sjómönnum meira í aðra hönd.
„Í dag er þetta mun einfaldara, með aukinni þekkingu á fituinnihaldi fisksins eftir árstíma og með reglulegum sýnatökum við löndun stilla menn verðin af.“
Uppbygging gæðakerfa
Ráðinn var markaðsstjóri til SR-mjöls, sem breyti æði mörgu í markaðsmálum fyrirtækisins. Fram að því höfðu umboðsmenn selt afurðir verksmiðjanna til útlanda. Verksmiðjurnar voru því ekki í beinum tengslum við kaupendurna.
„Með markaðsstjóranum fengum við beina tengingu við kaupendur, fengum að vita hverjar óskir þeirra væru og reyndum að laga okkar vinnslu að því. Það var mikil framför og hugsunarhátturinn breyttist algjörlega. Upp frá þessu hefst uppbygging gæðakerfa, meiri áhersla var lögð á öll þrif í verksmiðjunum og lestar skipanna hreinsaðar milli landana.
Sem dæmi má nefna varðandi sölumál að tug þúsundir tonna af mjöli voru seld til Bandaríkjanna og Suður-Ameríku, sem ekki var gert áður. Var mjölið afgreitt í u.þ.b. 6.000 tonna förmum og var ætlað í gæludýrafóður og fiskeldi. Eins var allnokkuð selt til Kanada. Þessi aðgerð hafði óneitanlega áhrif til hækkunar á mjölverði á nærmörkuðum okkar í Evrópu.
Lögð var einnig mikil áhersla á lýsisframleiðluna, því meðhöndlun á því skipti miklu máli varðandi gæðin. Einnig eru eiginleikar lýsisins breytilegir eftir hráefnistegundum og árstíma. Reynt var því að blanda því ekki öllu saman og flokka það eftir gæðum. Þetta kunnu kaupendur vel að meta.“
Á Siglufjarðarárunum og hluta tímans á Seyðisfirði var mjölið sekkjað í 50 kg sekki. Sekkjunarvélarnar voru að hluta til sjálfvirkar en síðan þurfti mannshöndin að koma sekkjunum á færiband og stafla þeim svo á bretti. Þetta breyttist því kaupendur vildu fá mjölið „bulk“, þ.e. í lausu. Þá var farið að setja mjölið í stórsekki sem taka 1.200-1.500 kg. Tæmt var síðan úr þeim niður í lestarnar. Einnig var nokkuð um það að mjöl færi í sekkjunum til kaupandans.
„Árin á eftir uppbygginguna 1990 -1991 á Seyðisfirði voru m.a. byggðir mjölturnar sem voru teknir í notkun 1997, frá þeim lág flutningsbúnaður beint um borð í skipin. Áður voru allt að 10 -15 manns við útskipun á mjöli en þeir eru tveir núna.“
Rafvæðingin
Þriðja stóra byltingin í fiskmjölsiðnaðinum hér á landi er rafvæðing verksmiðjanna. Rafkatlar voru komnir í verksmiðjurnar í Helguvík og Neskaupstað á árunum fyrir 2000 og reyndust vel. Rafketill var settur í verksmiðjuna á Seyðisfirði árið 2002. Hann var keyptur notaður frá Noregi og er enn í notkun. Með honum er framleidd gufa til hitunar hráefnis og þurrkunar á mjöli, í stað olíukatla áður. Í framhaldi af því voru sett upp rafdrifin soðeimingartæki og gufuþurrkari til forþurrkunar á mjöli. Verksmiðjan notaði áður allt upp undir 48-50 lítra af olíu á hvert hráefnistonn en með rafkatlinum, nýju soðeimingartækjunum og gufuþurrkaranum, fór notkunin niður í um 20 lítra. Þetta hafði mikil áhrif til lækkunar á koltvísýringslosun verksmiðjunnar og á rekstrarkostnaði. Aflnotkun rafketilisins er hátt í 11 - 12 megawött.
Síldarvinnslan
Árið 2003 eignaðist Síldarvinnslan hf. SR-mjöl. Þá voru verksmiðjurnar þrjár í rekstri. Lagðar voru niður verksmiðjurnar á Siglufirði, Raufarhöfn og Reyðarfirði. Ekki var þörf fyrir þessar verksmiðjur lengur með stærri skipum, minnkandi kvóta og þeirri þróun að stöðugt hærra hlutfall aflans fór til manneldisvinnslu.
Í kringum 2008 var ákveðið að stækka verksmiðjuna í Helguvík með vélbúnaði úr verksmiðjunni í Grindavík, en sú verksmiðja hafði skemmst í bruna.
Árið 2012 gerist Gunnar rekstrarstjóri yfir fiskimjölsverksmiðjum fyrirtækisins. Um það leiti er farið í það að rafvæða meira verksmiðjuna í Neskaupstað. Með rafkatli var einungis hluti af framleiðsluferlinu rafvæddur en gengið var skrefinu lengra í Neskaupstað með rafvæðingu á öllu ferlinu, þar með talið heitloftsþurrkurunum. Í dag er verksmiðjan einungis keyrð á rafmagni.
Verksmiðjunni í Helguvík var lokað árið 2019 og vélbúnaður úr henni seldur til útlanda. Í dag eru því einungis tvær fiskimjölsverksmiðjur reknar af fyrirtækinu, þ.e. á Seyðisfirði og í Neskaupstað.
 |
| Bræðslan á Neskaupstað Mynd þorgeir Baldursson 2020 |
Tímamót á heimsvísu
„Í dag er nokkrar verksmiðjur hér á landi með 100% rafvæðingu á sínu framleiðsluferli og má segja að það séu ákveðin tímamót á heimsvísu. Eru afkastamestu verksmiðjurnar að nota um og yfir 20 Mw.
Verksmiðjurnar hafa keypt svokallaða afgangsraforku á orkufrekasta búnaðinn, sem er ódýrari en hefur þann galla að hægt er að rjúfa raforkuafhendinguna með mjög skömmum fyrirvara. Þess vegna þurfa verksmiðjurnar að vera með tvöfalt kerfi, þ.e. að olían grípi inn í við skerðingu. Kerfið var frekar ótraust í byrjun en síðastliðin ár hefur þetta gengið mjög vel.“
Mjöl og lýsi
Mjöl og lýsi sem framleitt er á Íslandi í dag fer að langstærstum hluta til fiskeldis. Verðið á afurðunum sveiflast til eftir framboði og eftirspurn, en hefur verið í hærri kantinum hin síðari ár. Í kringum árið 1987 voru t.d. verð á afurðum óvenjulág. Verð á lýsi var í kringum 150 USD tonnið og mjöl innan við 4 þúsund NOK tonnið. Á þessum tíma var eldsneytisolía dýrari en lýsið og var það því nýtt sem eldsneyti.
Verið er að selja mjölið í dag á nálægt 15 þúsund NOK, og lýsið á u.þ.b 2.000 USD tonnið. Það eru því nánast einungis framleiðendur dýrra matvæla, eins og laxeldisfyrirtæki sem nýta fiskimjöl í miklum mæli til fóðurblöndunar. Eldisfyrirtækin minnka gjarnan hlutfall fiskimjöls í fóðri þegar verð er hátt en Gunnar telur það verði sennilega aldrei hægt að ala upp lax einungis á jurtapróteini. Lax með grænmetisbragði er ekki það sem menn sækjast eftir.
Kynlegir kvistir
„Ég hef verið farsæll með samstarfsmenn í gegnum tíðina. Sumir eru eftirminnilegri en aðrir, eins og gerist og gengur, en sammerkt er með þeim flestum að þetta var hæfileikaríkt og duglegt fólk sem hélt tryggð við sinn vinnustað. Til að krydda þetta hafa verið innanum misskrautlegir karakterar sem sumir myndu kalla kynlega kvisti. Þeir lífguðu sannarlega upp á tilveruna. Hægt væri að segja margar skemmtilegar sögur í því sambandi. Auðvitað hefur á löngum vinnuferli komið upp ágreiningur og smá átök en yfirleitt hefur unnist vel úr því. Oft var þessi ágreiningur tengdur viðskiptum við sjómenn sem voru ekki alltaf ánægðir með vigt upp úr bátunum. Svona í lokin má til gamans geta að fyrir allmörgum árum réðum við í verksmiðjuna á Seyðisfirði ungan mann, nýskriðinn út úr skóla. Þessi maður er í dag framkvæmdastjóri fyrirtækisins.“
Skandi Acercy flytur nýja prammann til landsins og er væntanleg ttil Eskifjarðar í lok næstu viku. Skipið er 157 metra langt og 27 m á breidd.
